AGAD TANTRA, Dr. SATISH SHINDADKAR [web based ebook reader .txt] 📗

खसखस असे नामाभिधान आहे.

औषधी उपयोग : प्रामुख्याने अतिसाराच्या चिकित्सेसाठीच याचा उपयोग केला जातो.

सावधनता :

1)         पुरूषांपेक्षा स्त्रीयांवर अफुचा प्रभाव अधिक होतो.

2)         बालकांवर याचा प्रभाव अधिक लवकर होत असल्याने योग्य मात्रेतच द्यावे.

3)         वृक्क विकारात हे औषध पूर्णत: वर्ज्य समजावे.

4)         सामकफ प्रकोपजन्य श्वास विकारात, साममल असताना, तीव्रज्वर, नेत्रलालीमा, शिरोताप, शिर:शूल, गर्भिणि, सूतिका इ. ना ही औषधी वर्ज्य समजावी.

Mechanism of action: It depresses cortex & respiratory & cough centre in medulla & stimulates vagus & vomiting centre.

तीव्र विषाक्तता लक्षणे : Morphine याच विषारी तत्वाची लक्षणे अफु सेवनानंतर आढळतात.  याचा सरळ प्रभाव मस्तिष्कावर पडून पुढील 3 अवस्था आढळतात.

उत्तेजितावस्था (Stage of excitement/Euphoria): 

                यात प्रथम मनुष्य उत्साहित सुखाची अनुभूती करतो, पुढे भीतीयुक्त होतो, अस्वस्थता वाटते, हृदयगती वाढते इ.

                मुखातून अफूचा वास येतो, लहान मुलांना आक्षेप येतात.

                अधिक प्रमाणात सेवन केल्यास प्रथम अवस्था दिसून येत नाही.

अवसाद अवस्था (Stage of stupor/sopor) : 

            प्रथम अवस्थेनंतर थोड्याच वेळात ही अवस्था सुरू होते.  जर अति प्रमाणात अफु सेवन केले असल्यास प्रथम हीच अवस्था दिसते.

            यात तीव्र शिर:शूल, भ्रम, क्लान्ति, शरीरगौरव, इंद्रिय क्रियाहानी, ओष्ठ व आनन श्यावता, कण्डु, नेत्रतारका अतिसंकुचित होणे (Pin point pupils) इ.

            या अवस्थेत नाडी व श्वासगती सामान्य असते.  ही अवस्था 4-6 तास राहू शकते.

संन्यासावस्था (Stage of Narcosis): 

            मांसपेशी शिथिल होतात व संन्यासावस्था प्राप्त होते.  पापण्यांची उघडझाप बंद होते. नेत्रतारका अतिसंकुचित होतात व मृत्यूपूर्व काही मिनिटे विस्फारित होतात.  प्रकाशाच्या प्रति त्यांच्यात काहीच प्रतिक्रिया दिसत नाही.

            नाडी व श्वासगती दुर्बल होत जाऊन पुढे मंद होते.  शरीराचे तापमान कमी होते.  आनन-ओष्ठ-अंगुली निलाभ होतात.

            श्वसनवह संस्थानाचा पक्षाघात होऊन अखेर श्वासावरोधाने मृत्यू होतो.  मृत्यूपूर्वी ज्या विशिष्ट प्रकारचे श्वसन होते त्यास cheyne strokes breathing असे म्हटले जाते.

जीर्ण (Chronic) विषाक्तता : 

            व्यसन स्वरूपात अफु सेवन करणे यास Morphinism किंवा Morphinomania असे म्हणतात.

            अफूच्या वारंवार सेवनामुळे चिडचिडेपणा, निद्रानाश, स्वप्नदोष, स्मृतीभ्रन्श, मनोविकार, मलावष्टंभ, दुर्बलता, नेत्रतारका संकोच, नपुंसकता इ.लक्षणे निर्माण होतात.

D.D.: 

The triad of coma, pin point pupils & depressed respiration strongly suggests opioid poisoning. अफू विषाक्ततेसमान लक्षणे मद्य विषाक्ततेत सुद्धा येऊ शकतात.  परंतु मद्य विषाक्ततेत मद्याचा वास मुखातून येतो व नेत्रतारका विस्फारीत असतात.  याच सारखी लक्षणे मस्तिष्कगत वातवाहिनी तुटून मुखाच्या पक्षाघातात (अर्दित) भासतात.  परंतु, अर्दितात एक नेत्रतारका विस्फारित तर एक नेत्रतारका संकुचित असते.  

तसेच, Uremic coma, diabetic coma, Hysterical coma, cerebral malaria, meningitis, brain trauma, carbolic acid poisoning, CO poisoning etc.

चिकित्सा:-

            अफु सेवनानंतर तात्काळ रूग्ण आल्यास रिठा क्वाथाने वमन करावे.

            कोरी कॉफी अधिक प्रमाणात द्यावी.

            हात व पायाच्या तळव्यांवर मोहरीचा लेप लावावा.

            रूग्णास झोपु देऊ नये.  त्यासाठी मुखावर शीत जल सिंचन करावे.

            आवश्यकतेनुसार बस्ति अथवा विरेचन द्यावे, मूत्राशय रिक्त करावे.

            स्वेदन होईल असे उबदार वातावरण ठेवावे, जेणे करून स्वेदावाटे विषाक्तता बाहेर पडेल.

            अफुची नशा मृत्यूच्या दारापर्यंत पोहचल्यास हिंगुजल थोडया थोड्या प्रमाणात दिल्यास नशा कमी होते.

आधुनिक : Acute poisoning treatment :

Gastric lavage with KMNO4 or boiled tea, tannic acid or activated charcoal and water.

Use of purgatives

Antidote: Inj. Naloxone HCL 0.4 to 0.8 mg.I.V. Every 10-15 min.till patient become normal or pupils get dilated

In early stages patient should be made to walk in open air, as this helps for excretion of opium.

Keep the patient warm.

Rest symptomatic treatment should be given.

Treatment of chronic poisoning :

Psychiatric cunsulting should be done.

Gradual withdrawal of morphine

Beta blockers should be used to release anxiety and craving

Antispasmodics should be used for abdominal colic, vomiting and diarrhea.

Post mortem appearances :

Smell of opium (raw flesh)

Face deeply cyanosed.

Black post mortem lividity

Froath at nose and mouth

Viscera congested.

Signs of coma and comato - asphyxia

Multiple needle prick marks may be seen in patients with addiction

If opium poisoning is suspected blood,bile and brain (3B) should be preserved.

Medicolegal aspects :

Opium is near ideal suicidal poison & commonly chosen for suicide.  Because it causes painless death in comatose stage.

Homicidal & accidental poisoning is common among infants & children.

Accidental poisoning can occur due to its overdose during therapeutic use or addiction.

Rarely used as cattle poison.

 

जयपाल (Croton tinglium)

वर्गीकरण         आयुर्वेद            - स्थावर वनस्पतीज विष

            उपविष (र.त.)

            मूलविष (सुश्रुत)

                   Modern - Irritant organic vegetable poison.

विषाक्त अंग     जयपाल बीज व बीज तेल

विषारी तत्व      Crotin (toxalbumin), Crotonoside (Glycoside)

औषधी मात्रा     शुद्ध बीज चूर्ण 30-60 mg, मुल चुर्ण - 250 mg, बीजतैल-1 थेंब.

कल्प    इच्छाभेदी रस, अश्वकंचुकी रस, जलोदरारि रस

मारक मात्रा       4-5 Crushed seeds  1-2 ml. of oil/15 - 20 drops

मारक काल       कमीत कमी 4 ते 6 तास, जास्तीत जास्त 3-6 दिवस

अनेक व्यक्ती जयपाल व दन्ती यांना एकच मानतात परंतु या वनस्पती विभिन्न आहेत.  जयपाल बीज व एरण्ड बीज यामध्ये थोड्या प्रमाणात साधर्म्य असले तरी, सहज ओळखता येऊ शकतात.  कारण एरण्ड बीज हे स्निग्ध असून फुगीर असतात व आकाराने मोठे असतात.

औषधी उपयोग : मुख्यत: विरेचनासाठीच याचा वापर केला जातो.  परंतु वारंवार विरेचनासाठी जयपालाचा वापर करू नये.  आमाशय व्रण, कर्करोग, अम्लपित्त, आंत्रदाह- शोथ, सुकुमार, बालक, गर्भिणी यांच्यासाठी जयपाल वर्ज्य समजावे.

Mech. of action: - Croton acts as local and systemic irritant

विषाक्तता लक्षणे : मूळापेक्षा जयपाल बिज तीव‘ रेचक व घातक असते.  अतिमात्रेत अथवा शुद्धी न करता सेवन केल्यास दाह, क्षोभ, हृल्लास ,शूल, छर्दी, रक्तातिसार, दौर्बल्य इ.उत्पन्न होऊन शेवटी Dehydration मुळे मृत्यु येतो.

जयपाल तेल विषाक्तता :

            नेत्र : अधिक प्रमाणात अश्रुनिर्मिती करते. 

            कर्ण : वाम कर्णात तीव्र वेदना थोड्या थोड्या काळाने होतात.

            आमाशय :  आमाशय शून्यता, दौर्बल्य.

            उदर : उदरगौरव, आध्मान, उदर शुन्यता, विशेषत: वामभागी आक्षेप इ.

            मल : अपानदुष्टी, अपानवायु नि:सरण, मलप्रवृत्ती संवेदना, अतिद्रव मलप्रवृत्ती, वृषणकण्डु, आरक्त वृषण, शिश्‍नाला उत्तेजना, स्त्री प्रजननांगास कण्डु, स्तन काठिण्य व शोथ, Pain from Nipple to scapula.

            श्वसनवह संस्थान : उर:गौरव, सकष्ट श्वसन, वाम उदरदाह.

            त्वचा : Painful burning, itching with redness of skin, blister formation, eczema, etc.

जयपाल बीज विषक्तता :

1)         शिर :  भ्रम, शिर:शुल, शिरोदौर्बल्य, शिरोगौरव इ.

2)         नेत्र : नेत्रवर्त्म कण्डु, नेत्रवर्त्म शोथ, नेत्रगोलक काठिण्य, नेत्रदाह, नेत्रदृष्टी दौर्बल्य, नेत्रपटलगत व्रण, अति अश्रुस्त्राव इ.

3)         नासा व मुख: नासादाह कण्ठ आनन दाह, ओष्ठ शुष्कता व दाह, जिव्हाग्र शुन्यता, हृल्लास, White coated tongue, अरूचि, आमाशयदाह, गिलायु शोथ व शुल.

4)         आमाशय व उदर : अतिहृल्लास, आध्मान, आमाशय दाह,आमाशय-उदरस्पर्शासहत्व प्रत्येक मलप्रवृत्ती पूर्वी उदरशूल आणि दुग्ध सेवनानंतर उपशय. 

5)         मलाचा वर्ण गडद हिरवा किंवा पिवळसर हिरवा,गुददाहकण्डु-तोदवत वेदना इ.

6)         मुत्रवह व प्रजनन संस्थान : प्रत्येक श्‍वासाच्या वेळी वृक्क स्थानी सुचिकावत वेदना, मुत्राचे प्रमाण वाढते आणि मुत्रप्रवृत्तीच्या वेळी दाह इ.वाम वृषण वर ओढले जाते तर दक्षिण वृषण शैथिल्य येते.  स्त्रीयांमध्ये उर व स्तनभागी सूचिकावत वेदना असून त्या पृष्ठभागापर्यंत असतात.  

7)         श्वसनवह संस्थान :  घोगरा व दबका आवाज होतो.  सातत्याने गलभागी कफ संचिती, कफ नि:सरण करताना उदरशुल, उदरदाह, उर:शुन्यता, सकष्ट श्‍वसन आणि उर:भागी सूचिकावत वेदना होतात.  

8)         हस्त : अंससंधीशूल

9)         पाद : गुल्फ संधीस्थानी तोदवत वेदना.

10)       निद्रा : अतिहृदय स्पंदनामुळे निद्रानाश

11)       त्वचा : लालीमा, कण्डु, सशुलदाह, विसर्पवत वेदना

चिकित्सा :

आयुर्वेदीक चिकित्सा : निम्बुक स्वरस + शर्करा

आधुनिक चिकित्सा : आमाशय धावन करावे, लाक्षणिक चिकित्सा करावी.

प्रामुख्याने Dehydration कमी करण्यासाठी IV fluids द्यावेत.

मृत्युत्तर स्वरूप :

Mucous membranes of GIT found red, inflamed and excoriated

Liver and spleen are congested.

Medicolegal aspects:

Poisoning due to croton seed and oil is commonly accidental Due to ingestion of seeds and inhalation of dust.

Rarely used for homicide and abortion.

Root and oil is used for criminal abortion.

Oil is used as arrow poisons.

धत्तुर (Datura metel)

वर्गीकरण         आयुर्वेद            स्थावर वनस्पतीज विष

            उपविष (र.त.)

            फलविष (सुश्रुत)

                        Modern - Neurotic cerebral deleriant poison.

विषाक्त अंग     पंचांग, विशेषत: फल व बीज.

विषारी तत्व      Daturine containing hyoscine, hyoscymine, atropine, scopolamine.

औषधी मात्रा     शुद्ध धत्तूरबीज चूर्ण - 1/4  ते 1/2 रत्ती (30 ते 60 mg)

            धत्तूर पत्र चूर्ण : 1/2 ते 1 1/2 रत्ती (60 ते 180 mg.)

कल्प    कनकसुंदर वटी, कनकासव, श्‍वासकुठार, श्‍वासकास चिंतामणी, त्रिभुवनकिर्ती रस इ.

मारक मात्रा          crushed seeds - 100-125, Daturine - 60 mg, Stupefying dose - 30-50 seeds.

मारक काल       24 hrs. approx.

            धत्तूर बीज, आणि लंका (मिरची) बीज यांच्यामध्ये बरेच साधर्म्य असते.

औषधी उपयोग :

बाह्य शोथजन्य शूलात धत्तूरपत्र कल्क अन्य शूलघ्न व शोथघ्न द्रव्यांसह लेपनार्थ उपयुक्त ठरतो.  कर्णशूलात कोष्ण धत्तूर पत्रस्वरस शूलप्रशमनार्थ उपयुक्त आहे.मांसपेशीगत वातप्रकोपशमनार्थ धत्तूर पत्र सिद्ध तेलाद्वारे मालिश केल्यास उत्तम उपयोग होतो.धत्तूरपत्राचे धूमपान किंवा धत्तूरपत्र चूषणार्थ दिल्यास श्‍वास वेग शांत होतो.

Mechanism of action :

            It stimulates higher centres of brain.  Later the vital centres are depressed resulting in death due to respiratory paralysis.

विषाक्तता लक्षणे : धत्तूर बीज सेवनानंतर अंदाजे 30 मिनिटांनंतर विषाक्त लक्षणे दिसु लागतात. 

            The features are classically described as -

            dry as a bone

            red as a beet

            blind as a bat

            hot as a hare &

            mad as a wet hen.

There are two stages of menifestations -

            1)         Stage of delerium

            2)         Stage of coma.

Symptoms are classified as of nine D’s

Dryness of the mouth & throat.

Dysphagia.

Dysarthria - difficulty in talking.

Dry hot skin - due to increased body temperature 40-43o C.

Drunken gait

Delirium

Diplopia

Drowsiness

Death.

            The characteristic symptom seen in dhatura poisoning is Corphologia. It is tendency to grasp imaginary objects, may be seen pulling something from fingers & may be threading an imaginary needle.

D.D.    :           Drunkenness, heat stroke.

चिकित्सा : 

आयुर्वेदीक :वृतांक फल स्वरस,  कार्पासपुष्प स्वरस + शर्करा ,  गोदुग्ध + शर्करा,  समुद्रफल कल्क + गोमूत्र, वचा चूर्ण + दधि,  एरण्डमूल कल्क + कर्पासबीज क्वाथ + गोदुग्ध + शर्करा

आधुनिक :

 

 

Use of emetic drugs.          

Gastric lavage

Antidote - Pilocarpine nitrate 15 mg, s.c.

Purgatives

Symptomatic treatment.

P M findings:

 

 

General signs of asphyxia are seen

Seeds may be found in stomach.

Congestion of stomach & all other visceras

No other specific findings are seen.

Medicolegal aspects:

            -           Dhatura is commonly known as road side poison, Since it is used for road side crims like robbery, theft, kidnapping & rape.  Dhatura seeds may be given in food, wine or cigarettes.   Commonly used in fairs, railways & by sadhus & pujaries.

            -           Accidental poisoning is common.

            -           Commonly used for suicidal purpose & rarely for homicidal purpose.

 

 

भांग (Cannabis Indica)

वर्गीकरण         आयुर्वेद - स्थावर वनस्पतीज विष

            उपविष (र.त.)

            मूलविष (सुश्रुत)

                   Modern - Neurotic cerebral deliriant poison, stupefying poison

विषाक्त अंग     पंचांग

विषारी तत्व      THC (Tetrahydroxy Cannabinol)

            भांगमध्ये : THC  -   15 %

            गांजा मध्ये : THC  -  25 %

            चरस मध्ये : THC  -  25 - 40 %

औषधी मात्रा     100-125 mg.

मारक मात्रा       भांग : 10 gm/kg body wt.,गांजा : 8 gm/kg body wt.

            चरस : 2 gm/kg body wt.

मारक काल       अनिश्‍चित (भांग सेवनाने क्वचितच मृत्यु होतो.)

भांग या वनस्पतीच्या स्त्री आणि पुरूष अशा दोन जाती आहेत.

या वनस्पतीपासून प्रामुख्याने भांग, मजुन, गांजा आणि चरस बनवले जाते.

भांग - वाळलेली पुष्प व पत्र (स्त्री व पुरूष दोन्ही वनस्पतींची) यांना बारीक करून बनविली जाते.

गांजा - भांग स्त्री वनस्पती बहरण्याच्या काळात ज्या फुलांचे फळ धारणेत रूपांतर होत नाही, त्या फुलांना वाळवून बनवतात.

चरस - झाडाची कच्ची राळ म्हणजे चरस - सर्वात जास्त मादक असते.

औषधी उपयोग : 

आधुनिक औषधशास्त्रानुसार भांग वनस्पतीचा उपयोग अधिमंध (Glaucoma) व कॅन्सरच्या वेदना कमी करण्यासाठी Chemotherapy मध्ये करतात.

वैद्यकिय दृष्ट्या ही वनस्पती बल्य(Tonic) , Intoxicant, antispasmodic, analgesic, Narcotic, Sedative, etc. आहे.

Other uses -  Alcohol withdrawal, Anthrax,Dysmenorrhoea, Asthama, epilepsy, gout, Bronchitis, insomnia, Burns, Morphine withdrawal, Cataract, Paralysis, Cough, whooping cough, Rheumatism, Toothache, Uterus prolapse, Diarrhoea, Dysentry.

Mechanism of action:

THC is CNS stimulant

It affects pain perception, cognition, memory, reward and motor co-ordination.

विषाक्तता लक्षणे : Routes of poisoning - through GIT and through respiratory tract.

Non users may suffer muscular inco-ordination, dizziness, difficulty in concentraction, confusion, difficulty in walking, dysarthria, dry mouth, cloudy vision, vomitting etc.

अतिमात्रेत सेवनाने : Collapse, coma and death due to cardiac failure.

Addict people may suffer from symptoms like loss of apetite, wasting, weakness, tremors, impotence, sterilly due to reduced sperm count and reduced testosteron, gynacomastia, moral and mental deterioration.

D.D. - Datura Poisoning, Hyocymus niger poisoning.

चिकित्सा :

आमाशय धावन, वमन, गोघृत सेवन, हृदयरक्षणार्थ हेमगर्भ मात्रा इ.

लाक्षणिक चिकित्सा :

मद अधिक असल्यास 1) शिरोधारा - दुग्ध अथवा जलाने,  2) अम्ल रस सेवन-उदा. चिंचा पानक, निम्बुक स्वरस तक्र इ.

P.M. appearances : Signs of asphyxia

Medicolegal aspects :

It is a drug of addiction.

Rarely used for homicide.

Commonly used as stupefying poison.

Accidental poisoning is common.

Commonly used by sadhus and Pujaries.

Running amok - i.e. the person starts killing a person or persons against whom he has fancied or real eminity and then goes on killing everybody that comes in his way, till the homicidal tendency lasts, finally the person either commits suicide or quietly, submits himself to police.

A person may become run amok even if not addict.

 

गुंजा (Abrus precatorius)

वर्गीकरण         आयुर्वेद            स्थावर वनस्पतीज विष

            उपविष (र.त.)

            मूलविष (सुश्रुत)

                   Modern - Irritant - Organic - Vegetable poison.

विषाक्त अंग     बीज

विषारी तत्व      Abrin (toxalbumin) प्रमुख

अन्य विषारी तत्त्वांमध्ये Abrain, Abric acid, Urease इ. चा समावेश होतो.

कल्प    गुंजादी तैल इ.

मारक मात्रा       केवळ 1 चावून खाल्लेले बीज. Abrin - 0.0001 - 0.0002 Mg/Kg by S.C. route

मारक काल       24 तास ते 3 ते 5 दिवस.

गुंजा या लता स्वरूप वनस्पतीचे सर्वात विषाक्त अंग म्हणजे याचे बीज.

बीज हे चमकदार व दिसण्यास आकर्षक असल्यामुळे लहान मुले त्यांना लवकर आपलेसे करतात आणि खेळण्यासाठी वापरतात.

अनेक आदिवासी स्त्रीया व पुरूष कण्ठ आभूषण स्वरूपात याचा उपयोग करतात.

शुद्ध Abrin ही पिवळसर पांढरी पावडर असते.  80डिग्री. से. तापमानाला 30 मिनिटापर्यंत उकळल्यास Abrin हे तत्व नष्ट होते.

Abrin Injection द्वारे